ئەو تاوانانەی دژی خەڵکی رۆژئاوای کوردستان بەڕێوەدەچن، جینۆساید و تاوانی جەنگن؟

هەڤاڵ نەژاد *  

رۆژانە، هەواڵی هێرشی چەتە و گرووپە توندڕەوەکان و بەناو ئازادیخوازانی سووری، بۆ سەر کوردانی رۆژئاوای کوردستان، راماندەچڵەکێنن. بەتایبەت هەواڵی کوشتوبڕی خەڵکی بێچەک و مەدەنی و، تایبەتیتر منداڵ و ژن. یاخود فڕاندن و بە بارمتەگرتنی کچان و ژنان. ئایا ئەو هێرشانە لە ڕووی یاسای نێودەوڵەتییەوە بە جینۆساید، یاخود بە تاوانی جەنگ هەژمار دەکرێن؟ ئایا دەکرێ وەک کەیسێک ببرێتە بەردەمی دادگای نێودەوڵەتیی تاوان لە لاهای؟

بۆ ئەوە پێویستە سەرەتادا لە ڕووی یاسایییەوە کورتەیەک لەسەر جینۆساید، تاوانی جەنگ و دادگای نێودەوڵەتیی تاوان، باس بکەین. یاسای بنەڕەتی رۆما، کە لە پەیماننامەی رۆما لە ساڵی ١٩٩٨ پەسەند کراوە و، پاشتریش بۆتە هۆی دامەزراندنی دادگای نێودەوڵەتی تاوان لە لاهای، بەم شێوەیە پێناسەی جینۆساید دەکات " ئەنجامدانی کردارێکە لەم کردارنەی خوارەوە، بە مەبەستی لەو ناوبردنی نەتەوەیەک، قەومێک (ethnical)، رەگەزێک یان ئاینێک بەشێوەیەکی گشتی، یاخود بەشێکی.

-          کوشتنی ئەندامانی گروپێک.

-          گەیاندنی زیان بە جەستە و رۆحی ئەندامانی گروپێک بەشێوەیەکی ترسناک.

-          نارچارکردنی گروپێک بەشێوەیەکی ئەنقەست، بۆ حالەتیکی خراپی ژیان و گوزەران، بە مەبەستی  لەناوبردنی هەموو یا بەشێکی گروپەکە.

-          سەپاندنی رێوشوێنێک بەئامانجی رێگەگرتن لە وەچەخستنەوە (منداڵبوون) لە ناو گروپێکدا.

-          گواستنەوەی منداڵی گروپێک بەزۆرەملێ بۆ گروپێکی تر.

بەهەمانشێوە، یاسای بنەڕەتی رۆما، تاوانی جەنگ بەم شێوەیە پێناسە دەکات" ئەو پێشێلکارییە گەورانە دەگرێتەوە کە بە دژی رێکەوتنامەکانی جنێف و، یاساکان و،  ئەو نەریتانەی کە پێویستە جێبەجێ بکرێن لە کاتی ململانێی چەکدارانەی نێودەوڵەتی و، ئەو ململانێ چەکدارییانەی کە مۆرکی نێودەوڵەتیان پێوە نییە، کە لە یاسای بنەڕەتیی رۆما دا ئاماژەیان پێ کراوە و، ئەنجامدەدرێن لەچورچێوەی پلانێک، سیاسەتێکی گشتی، یا لە چوارچێوەی پرۆسەیەکی بەرفراواندا. لەم تاوانانە:

-          کوشتنی بەئەنقەست؛

-          شیواندان و مامەڵەی توندوتیژ و، ئەشکەنجەدان؛

-          بەبارمتەگرتن؛

-          بەئەنقەست ئاراستەکردنی هێرشەکان دژی دانیشتوانی سڤیل؛

-          بەئەنقەست هێرشکردنە سەر باڵەخانەێکی تایبەتکراو بە مەبەستی ئاینی، فێرکاری، هونەری، زانستی، چاکەخوازی، شوێنەواری مێژوویی، یان نەخۆشخانەکان؛

-          تاڵانکردن؛

-           دوورخستنەوە و گواستنەوە بە ناڕەوایی، یان بەندکردن بە ناڕەوایی؛

-          دەستدرێژیکردنی سێکسی، بەکۆیلەکردنی سێکسی یا بازرگانی سێکسی، سکپرکردنی بەزۆرەملێ، هەر شێوازێک لەشێوازەکانی تری توندوتیژی سێکسی؛

-          بەسەرباز کردنی منداڵانی ژێر تەمەن ١٥ ساڵی بەزۆری، یان بەخۆشی و خۆبەخشی خۆیان لە سوپادا، یان لە کۆمەڵی چەکدار، یان بەکارهێنانیان لە کردە جەنگییەکاندا.

ئەگەر سەرنج بدەینە ئەو پێناسە یاسایییانە و ئەو تاوانانەی لە رۆژئاوای کوردستان، دژ بە گەلی کورد ئەنجام دەدرێن، لەو تاوانانەدا کۆمەڵێک لەو مەرجانە دەبینرێن کە پێویستن بۆ ئەوەی تاوانێک وەک جینۆساید، یا تاوانی جەنگ بناسرێن. چۆن؟ ئەو گرووپە چەتە و توندڕەوانە، بە  مەبەست هێرش دەکەنە سەر خەڵکی بێچەک و مەدەنی رۆژئاوای کوردستان، بە مەبەستی لە ناوبردنیان لەو ناوچانە. هەروەها کوشتنی هەڕەمەکی ئەو خەڵکە لە ژن و منداڵ و پیاو. لە کاتێکدا ئاماژە بە بوونی فتواش دەکرێت، وەک بەرنامەرێژی و پلانێک بۆ تاوانەکە. ئەمەش خودی پێناسەکە و خاڵی یەکەمی پێناسەی جینۆسایدی بەسەردا پیادە دەکرێت و، دەکرێت وەک جینۆساید بیناسێنین.

بەهەمانشێوە بۆ تاوانی جەنگیش، چۆن؟ لە جەنگیشدا یاسا و رێسای تایبەت هەیە، نابێ پەلاماری خەڵکی بێچەک و منداڵ و ژن و کەسانی پەککەوتە بدرێت. لەو هێرشانەی دەکرێنە سەر رۆژئاوای کوردستان، تەنها شەڕ لەگەڵ یەپەگە (YPG) ناکرێت، کە باڵی سەربازی پەیەدەیە (PYD). بەڵکو دەست لە هیچ کەس و شتێک ناپارێزرێت و هەموو شتێک دەکرێتە ئامانج. ئەگەر سەرنج بدەینە پێناسە و خاڵەکانی، ئەم خاڵانە دەبینرێن لەو تاوانانە: لە لایەن ئەو گرووپانەوە خەڵکی مەدەنی (سڤیل) بە ئەنقەست دەکوژرێن، ئەو ناوچانەی خەڵکی سڤیلی لێیە دەکرێنە ئامانج، ژن و کچانی کورد بە بارمتە دەگیرێن، ماڵی کوردانیان حەڵاڵ کردووە و تاڵانیان دەکەن. بۆیە دەکرێت بڵێین ئەو تاوانانە دەچنە چوارچێوەی تاوانی جەنگ.

لەسەرەوە ئەوە ڕوونبووەوە کە رەگەزەکانی هەردوو تاوانی جینۆساید و تاوانی جەنگ، لە هێرشەکانی دژ بە رۆژئاوای کوردستاندا هەیە. ئایا دەکرێ ئەوە وەک کەیسێک ببرێتە بەردەمی دادگای نێودەوڵەتیی تاوان لە لاهای؟ بێگومان، پێناسەی هەردوو تاوان، لە یاسای بنەڕەتی رۆما کراوە و دادگای نێودەڵەتیی تاوانیش، بەرهەمی ئەو پەیماننامە و یاسای بنەڕەتییەیە. بەهەمانشێوە هەردوو تاوان دەچنە چوارچێوەی پسپۆڕێتیی ئەو دادگایە و لە پسپۆرێتییەکانیدا ئاماژەی پێ کردوون.

بۆ ئەوەی وەک کەیسێک ببرێتە بەردەمی دادگا، چەند مەرجێک هەیە. یەکیان ئەوەی کە ئەو دەوڵەتە ئەندام بێ لە وڵاتانی لایەنی پەیماننامەی ڕۆما و یاسای بنەڕەتیی رۆمای پەسەند کردبێت. دووەم؛ ئەندام نەبێ، بەڵام پسپۆرێتیی دادگای قبوڵ کردبێ لەو تاوانانە و دانی پێدا نابێت. سێهەم؛ لە لایەن ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوەیەکگرتووەکانەوە بۆ دادگا رەوانە بکرێت. سووریا ئەندامی وڵاتانی لایەنی یاسای بنەڕەتی رۆما نییە، وەک هەموو وڵاتە دیکتاتۆرەکان پێناچێ نا ئەندامیش بێت و پسپۆڕێتیی دادگای لەو تاوانانە پەسەند کردبێت. تەنها ڕێگە ئەوەیە لە رێگەی ئەنجوومەنی ئاسایشەوە رەوانەی بەردەم دادگا بکرێت. واتە دەبێت کارێک بکرێت ئەنجوومەنی ئاسایشیی نەتەوەیەگرتووەکان، بە کەیسێک بیخاتە بەردەم داواکاری گشتی دادگای نێودەوڵەتیی تاوان.

پرسیاری سەرەکی ئەوەیە، ئایا کورد گەیشتۆتە ئەو ئاستەی کار لەسەر ئەو جۆرە دۆسیانە بکات؟ ڕاستە کارێکی ئاسان نییە، بەڵام ئایا شوێن کارێکی لەو شێوەیە دەکەوین و هەوڵی بۆ دەدەین؟

* پارێزەر